Ewa Kucharzyk ZSS nr 13 w Krakowie
Niewidome dzieci -specyfika funkcjonowania w różnych sferach rozwojowych
Teoretyczne i praktyczne wskazówki dotyczące pracy z dzieckiem dotkniętym niepełnosprawnością wzrokową
1.Różnice między wzrokiem i dotykiem.
Wzrok
Teleanalizator – jego receptory reagują na bodźce pochodzące od (jednoczesnych)przedmiotów i zjawisk znajdujących się w znacznej odległości
Zmysł wrażeń symultanicznych
Zmysł receptoryczny – działają na niego stale bodźce wizualne
Treści poznawcze – wyjątkowe : barwa, światło, horyzont, perspektywa;
domena :ruch, odległość, szerokość, długość, wysokość
Percepcja wygodna
Dotyk
Kontaktoanalizator – aby powstało wrażenie dotyku konieczny jest bezpośredni kontakt receptorów z przedmiotem
Zmysł wrażeń sukcesywnych (kolejnych)
Zmysł detekcyjny – szuka i wykrywa właściwe bodźce (przedmioty i ich cechy)
Treści poznawcze: trudne i niemożliwe poznanie wielu cech przedmiotu – np. ruch (statyczne ujmowanie )
domena: twardość, miękkość, gładkość, szorstkość
Percepcja męczliwa
2.Kompensacyjna rola innych zmysłów u osoby pozbawionej wzroku.
Teoria kompensacji – tworzenie tzw. dynamicznych układów strukturalnych, usprawnieniu ulegają poszczególne mechanizmy odbioru wrażeń.
Dotyk:
zmysł skórny (podobnie jak zmysły :temperatury – ciepła i zimna, bólu);receptory w największej ilości występują
w opuszkach paliczków palców rąk, na czubku języka, na wargach;
gdy odizolowany – wartość poznawcza niewielka (tylko ucisk, opór, twardość, miękkość );
dotyk+ zmysł kinestetyczny (zmysł ruchu, mięśniowo – stawowy) – duża wartość dla osoby niewidomej: dostarcza informacji o położeniu poszczególnych elementów aparatu ruchu człowieka;
rodzaje dotyku:
- bierny (bierne zetknięcie z przedmiotem – ucisk, opór, dotknięcie );
- czynny (narząd dotykający jest w ruchu – przesuwanie ręki po przedmiocie );
- syntetyczny (niewidomy najpierw ujmuje całość, ogólną strukturę przedmiotu )
- analizujący (niewidomy kolejno wykonuje ruchy dotykowe, bada szczegóły przedmiotu );
- obejmujący – obejmowanie rękami przedmiotu, dostosowanie ich do jego kształtu (przy użyciu jednej ręki poznanie przedmiotu jest prawie niemożliwe );
schematy dotykowe:
*ogólne – szkic, skrótowa, schematyczna percepcja przedmiotów, wybieranie z całości tylko tych elementów, które są konieczne do poznania przedmiotu (kształt jako cecha dominująca );
*formy – brak odpowiednika u widzących; formy umysłowe pozwalające na poznanie przedmiotów, których pełna percepcja jest utrudniona, np. ze względu na wielkość;
podział funkcji między obie ręce u osób niewidomych:
prawa – funkcje wykonawcze, lewa – funkcje kontrolne (u praworęcznych );
metoda prowadzenia rąk – utrudnia dziecku niewidomemu znalezienie własnych sposobów orientacji dotykowej (ograniczanie ruchów dziecka, zaburza rozwój orientacji w przestrzeni );
*nie wolno ujmować ręki dziecka i pokazywać mu gdzie i jak najlepiej szukać, gdy dziecko robi to nieprawidłowo;
*nie wolno przesuwać przedmiotu w celu ułatwienia dziecku dokładnego badania;
*nie wolno mówić do dziecka w trakcie jego prób skupienia się na tworzeniu obrazu lub mapy przedmiotu;
*należy zaproponować dziecku aby dokładniej obejrzało przedmiot albo zostawić mu więcej czasu na eksplorację, gdy np. pomija jakiś element przedmiotu lub szczegół;
dziecko niewidome długo w badaniu przedmiotów używa wspomagacza – wargi, język, zęby; należy uważać gdy to się nasila (dziecko chce wyrównać sobie niedobór wrażeń zmysłowych );
zmysł kinestetyczny – funkcja kontrolująca: przy częstym powtarzaniu tych samych kroków do określonego miejsca przestrzeni następuje automatyzacja ruchów kończyn dolnych (pamięć mięśniowa – ustalanie długości danego odcinka + dotarcie do wyznaczonego celu ).
Słuch:
teleanalizator;
bodźce akustyczne – fale dźwiękowe (dźwięki ):
- krótkie – wysokie tony;
- długie – niskie tony;
znaczenie bodźców akustycznych dla orientacji przestrzennej:
- sygnalizacja istnienia w polu percepcji słuchowej przedmiotu – przeszkody (wystarczy słyszenie jednouszne - monoauralne);
- ustalenie lokalizacji przedmiotu czy zjawiska będącego źródłem dźwięku – ustalenie kierunku i odległości od niewidomego (musi być słyszenie dwuuszne – biauralne, wtedy omyłki nie przekraczają 3-4 stopni );
*dźwięki niskie – najlepiej gdy źródło dźwięku jest w takim położeniu, że droga dźwięku do obu uszu jest różna;
*dźwięki wysokie – głowa to cień akustyczny, przez co każde ucho odbiera je jako wrażenie o różnym natężeniu;
*dźwięki średnie – najtrudniejsze do określenia, niewidomy ustawia głowę, ucho tak jak mu najlepiej;
mimo iż niewidome niemowlęta reagują uśmiechem w zwykłym czasie na dźwięk głosu to takie zachowanie stopniowo zanika z powodu braku wsparcia wzrokowego;
zainteresowanie dźwiękiem u niewidomych niemowląt dotyczy głównie długości jego trwania i powtórzeń i niż źródła, z którego dźwięk pochodzi (dziecko nie wie, że słyszany dźwięk pochodzi od jakiegoś przedmiotu czy zdarzenia );
przedmiot musi być w zasięgu rąk aby mógł być odebrany jako źródło dźwięku (jeśli przed ukończeniem 8 m.ż. Dziecko nie zacznie sięgać po przedmiot, nie opanuje umiejętności lokalizowania przedmiotu na podstawie dźwięku );
w celu rejestracji jakości dźwiękowej przedmiotu dziecko np. postukuje nim o zęby, o powierzchnię stołu, o podłogę lub paznokciami o przedmiot;
niewidome dziecko nie powinno cały dzień słuchać muzyki – utrudnia to budowanie repertuaru doświadczeń dźwiękowych, które umożliwiają dziecku rozumienie otoczenia i zdarzeń w nim zachodzących;
nie należy prowadzić ręki dziecka do przedmiotu, który jest eksplorowany dźwiękowo – uchwycenie ręki to odebranie możliwości odczucia wibracji, która towarzyszy dźwiękowi;
podczas nauki orientacji przestrzennej dziecko zatrzymuje się czasami i robi dziwne rzeczy; klaszcze w ręce, tupie nogą, pstryka palcami, kląska językiem, piszczy:
- wypróbowanie echa stanowiącego dodatkowy punkt orientacyjny i pozwalającego przemieszczać się bezpiecznie (produkowane przez dziecko odgłosy odbijają się od większych powierzchni i wracają do niego w postaci echa ); krawędzie wpół otwartych drzwi są zbyt wąskie żeby odbić echo;
- ustalenie odległości między niewidomym a przedmiotem będącym w ruchu (decydująca rola dźwięków złożonych – szmerów, które stale występują w otoczeniu człowieka i których siła, wysokość i barwa zmieniają się w poszczególnych odstępach czasu );
zmysł przeszkód („szósty zmysł”, „dotyk na odległość” ) - niewidomy odczuwa przeszkodę na odległość zanim nastąpi bezpośredni z nią kontakt: mrowienie, muśnięcie, lekki ucisk w górnej części twarzy (czoło, skroń, gałki oczne) – sygnał, ogólny charakter zbliżającej się przeszkody (przewag teorii akustycznych );
wrażenia słuchowe ulegają łatwo tzw. transpozycji intermodalnej – przeniesienie jednej modalności (jakości ) zmysłowej na drugą ( u niewidomych – głównie ze słuchowej na dotykową; gdy pojawi się bodziec słuchowy następuje aktywizacja całego układu strukturalnego – wyobrażenie całego przedmiotu, np. samochodu );
nie ma żadnej różnicy między słuchem widzących i niewidomych!; u niewidomych jest bardziej wyćwiczony – niewidomy uczy się słyszeć (dostrzegać ) dźwięki, których przedtem nie słyszał (nie zwiększa się ostrość słuchu ), lokalizować w przestrzeni źródło dźwięku i określać jego charakter, fizjologicznie nic się nie zmienia, zmienia się stosunkowanie niewidomego do dźwięków, kształci się uwaga słuchowa, ocena tego, co się słyszy, zdolność dostrzegania najmniejszych zmian w brzmieniu;
dla dziecka niewidomego ważne jest postrzeganie siebie jak osoby dobrze słyszącej, nie należy więc często powtarzać: „czy słyszysz?” za każdym razem, gdy chcemy opisać dziecku jakiś dźwięk;
Węch:
potrafi wywołać wyobrażenie całego przedmiotu;
pomaga ustalać stałe punkty w przestrzeni (piekarnia, trawniki z kwiatami, itp. ).
3.Specyfika rozwoju motorycznego osoby niewidomej.
Nieprawidłowości w działaniu aparatu ruchu:
wady postawy – lordoza, kifoza, skolioza, kyfoskolioza (niewidome niemowlę nie jest pobudzane wrażeniami wzrokowymi do ruchów głową, nie wygina się, nie czołga w kierunku zabawki, umiejętność chodzenia pojawia się później niż u widzących i jest nieprawidłowa);
opóźnienie rozwoju lokomocji i manipulacji: raczkowanie dopiero ok. 11-15 m.ż., brak możliwości obserwowania sfery motorycznej innych osób, brak wzorca do naśladowania przy nauce nowych umiejętności i przy doskonaleniu już nabytych, ograniczenie swobody ruchowej przez rodziców – dostarczanie zbyt małej ilości wrażeń;
formowanie się anormalnych nawyków ruchowych – blindyzmy:
*ruchy i czynności w danej sytuacji nieuzasadnione – kołysanie się w tył i w przód lub na boki, potrząsanie głową, kręcenie się w kółko;
*brak ruchów potrzebnych w danej sytuacji – brak rytmicznego kołysania przedramion towarzyszącego chodzeniu, chód na sztywnych nogach, brak gestykulacji i mimiki przy mówieniu;
*odruchy obronne zmierzające do spostrzegania przeszkody i jej ominięcia – podnoszenie nóg w celu zbadania nierówności terenu stopą, odchylanie tułowia w tył aby ochronić twarz, wyciąganie przed siebie rąk;
*miny i pozy, które są obronną reakcją na cierpienie – mrużenie oczu, przecieranie ich, odwracanie od światła lub opuszczanie głowy;
większa asymetria funkcjonalna rąk i nóg – lateralizacja.
4.Rozwój procesów poznawczych.
Dwa poziomy:
*zmysłowy (sensoryczny ) - wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia;
myślenie sensoryczno – motoryczne (spostrzeżeniowo – ruchowe )
myślenie konkretno – wyobrażeniowe (poglądowo – obrazowe );
*umysłowy – pojęcia (ogólna wiedza o wiecie )
myślenie abstrakcyjno – pojęciowe;
stosowanie treningu sensorycznego (zintegrowana percepcja ):
- dotykanie przedmiotów, manipulowanie nimi;
- samodzielne branie przedmiotów będących w zasięgu ręki;
- docieranie do przedmiotów, które są poza zasięgiem rąk dziecka (opanowanie świadomości przedmiotu, opanowanie pojęcia przedmiotu, opanowanie pojęcia stałości przedmiotu);
*po każdej propozycji zabawy czy po sygnale zapowiadającym należy zrobić pauzę i poczekać na rekcję dziecka – jeśli jest pozytywna to wprowadzić ją, jeśli brak reakcji, to wypróbować nową zabawę kilka razy aby dziecko oswoić do podjęcia decyzji
*metoda natychmiastowego naśladownictwa:
Rozwój działalności dziecka – rozwój emocji;
u niewidomych niemowląt wolniejsze tempo przywiązywania się do osób z otoczenia, ale ma ono większą intensywność niż u dzieci widzących;
13-15 m.ż. - strach przed obcymi osobami, głosami, przedmiotami (5-6 m.ż. u widzących );
lęk przed nieuprzedzoną samotnością – gdy dziecko zostaje samo w pomieszczeniu;
lęk przed gniewną uwagą – brak zrozumienia, przyjmowanie jej dosłownie (dziecko nie widzi wyrazu twarzy dorosłego, jego zmiany, wypogodzenia się );
lęk przed samodzielnym poruszaniem się – w wyniku złych doświadczeń;
częstsze reakcje emocjonalne o negatywnym zabarwieniu (gdyż częste sytuacje trudne – brak zaspokajania potrzeb );
trudności w opanowaniu zewnętrznych wyrazów emocji i uczuć – głównie mimika twarzy:
*uboższa – brak wzorców;
*prawdziwa – brak ukrywania stanów emocjonalnych;
poczucie niższej wartości – gdy dziecko zaczyna sobie zdawać sprawę z braku pewnych umiejętności;
trudności w zaspokajaniu potrzeb: poznawczych i estetycznych, niezależności i samourzeczywistnienia, społecznych ( przyczyny: ślepota, wpływ środowiska – brak uznania, akceptacji );
większa nerwowość (przyczyny środowiskowe – urazy, sytuacje konfliktowe ), neurotyczność – dziecko wrażliwe, nadwrażliwe (okazywanie od dzieciństwa niewidomemu miłości, tkliwości większej niż widzącym );
6.Orientacja w przestrzeni i poruszanie się.
Główne trudności związane z orientacją:
problem ze znajomością kierunków potrzebnych do sprawnego i skutecznego przemieszczania się;
nieznajomość pojęć przestrzennych (opóźnienie ok. 2 lat w znajomości tych pojęć w porównaniu z widzącymi dziećmi );nieznajomość stosunków czasowo-przestrzennych;
Etapy budowania świadomości przestrzennej:
I dziecko uczy się wykorzystywać siebie jako główny punkt odniesienia (np. wspinam się w górę );
II dziecko zaczyna uogólniać pojęcia odnoszące się do niego samego – odnosi dany przedmiot do siebie (np. kapelusz jest na mojej głowie );
III dziecko buduje świadomość układów: przedmiot – przedmiot, osoba – osoba, relacje między różnymi pomieszczeniami (np. zabawka jest pod stołem, tata jest obok mamy, łazienka jest za pokojem );
Elementy orientacji:
wskazówki (informacje niestałe, zmienne ): np. cykanie zegara, dzwonek u drzwi, zapach przygotowywanego posiłku, odgłos szczekającego psa;
punkty orientacyjne (elementy stałe i zawsze obecne ): np. dywan wyczuwany stopami, płytki podłogowe, meble, chłód wydobywający się przez otwieranie drzwi lodówki, chodnik uliczny, skrzynka na listy, piekarnia;
Przeszkody:
najlepiej wyczuwalne są te przeszkody, które znajdują się na wysokości twarzy lub wyżej (słupy, latarnie, drzewa );
przedmioty położone niżej niż twarz nie są postrzegane, gdyż odbite o nie fale dźwiękowe nie docierają, jako zbyt słabe, do receptorów słuchowych niewidomego (więc częste wypadki tłuczenia nóg);
Poznawanie nowego pomieszczenia – metody:
I określenie układów pomiędzy przedmiotami, a pewnym określonym punktem (np. drzwi );
II poznawanie kolejno ścian pomieszczenia;
III.poznawanie po obwodzie – dziecko zewnętrzną stroną reki przy ścianie powinno dojść do kąta żeby odczytać kształt ściany, przejście „na przeciwko', środek klasy+ pojęcia: za, obok, przed, nad,
Techniki ochraniające:
barkowa – ochraniająca górne części ciała;
biodrowa – ochraniająca środkowe części ciała;
Bezpieczne odnajdywanie upuszczonego przedmiotu:
metoda spirali;
metoda siatki.
Bibliografia
Majewski T.,Psychologia niewidomych i niedowidzących, PWN, Warszawa 1983
Orkan-Łęcka M.(opr.),Wczesna rewalidacja niewidomego dziecka z dodatkowymi ograniczeniami, Materiały Tyflologiczne nr 10, PZN, Warszawa 1997
Orkan-Łęcka M.(opr.), Wczesny rozwój poznawczy dzieci niewidomych ze złożoną niepełnosprawnością Materiały Tyflologiczne nr 12, PZN, Warszawa 1999
Orkan-Łęcka M., Mama, tata, dziecko czyli o tym, jak uczyć małe niewidome dziecko w warunkach domowych, Materiały Tyflologiczne nr 14, PZN, Warszawa 2003